گلرنگ
گلرنگ
مقدمه
گلرنگ، یکی از قدیمی‌ترین گیاهان شناخته شده نزد انسان است. مردم بابل، فلسطین و مصر باستان این گیاه را می‌شناخته و از
آن به عنوان گیاهی دارویی و روغنی استفاده می‌کرده‌اند. گلرنگ در تعدادی از فارماکوپه‌ها به عنوان یک گیاه دارویی مهم یاد شده و خواص آن نیز معرفی گردیده است.
مشخصات گیاه
گلرنگ، گیاهی است یک ساله که به صورت بوته‌‌ای استوار رشد می‌کند. این گیاه دارای ریشه‌ای مستقیم و مخروطی شکل است. ساقه مستقیم و رنگ آن زرد روشن است. برگها کم و بیش بیضی شکل، فاقد دمبرگ و دندانه و
به رنگ سبز روشن هستند. در انتهای ساقه‌های اصلی و فرعی، گل‌های کروی شکلی ظاهر می‌شوند که سطح آنها پوشیده از زواید پولک مانند وزبر است. این گل‌ها دو جنسی (نر- ماده) و لوله‌ای‌اند که در اوایل به رنگ نارنجی و پس از مدتی به رنگ قرمز تیره درمی‌آیند.
میوه (دانه) فندقه است و از نظر شکلی شباهت زیادی به دانه کوچک آفتابگردان دارد. رنگ آن سفید یا خاکستری و وزن هزار دانه 35 تا45 گرم است.
نیازهای اکولوژیکی
گلرنگ گیاهی روز بلند است و در طول رویش به هوای گرم و تابش نور مناسب نیاز دارد. بذرها معمولا در دمای 8 تا 10 درجه سانتی گراد رویش می‌کنند. ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی 18 تا
20 درجـه سانتی‌گراد است.
این گیاه به سرمای طولانی و سخت حساسیت نشان می‌دهد. به طوری که برگها در دمای 2- درجه سانتی‌گراد دچار سرمازدگی شده و گیاه خشک می‌شود. گلرنگ در درجه حرارت‌های نزدیک به صفر زنده می‌ماند
ولی رویش آن به کندی صورت می‌گیرد. در این شرایط، گیاه تنها رشد رویشی (تولید ساقه‌ها و انشعابهای جدید) خواهد داشت.
ریشۀ عمیق و توسعه یافتۀ گلرنگ به راحتی می‌تواند رطوبت و مواد غذایی را از عمق خاک جذب و از آنها استفاده کند. از این رو، گیاه می‌تواند برای مدتی خشکی را تحمل نماید.
این گیاه را باید در مناطق گرم و خاک‌های مناسب با ضخامت زیاد کشت کرد. اگر چه گلرنگ در هر نوع خاکی قادر به رویش است، ولی خاک‌های عمیق و دارای بافت متوسط را ترجیح می‌دهد. خاک‌های
تهی از مواد و عناصر غذایی و همچنین خاک‌هایی که آب را در خود نگه می‌دارند، برای گلرنگ مناسب نیستند.
تناوب کاشت
برای کاشت این گیاه، باید از خاک‌های مناسب (از نظر مواد و عناصر غذایی) استفاده نمود. گلرنگ را با هر گیاهی می‌توان به تناوب کشت کرد. چون پتاسیم نقش عمده‌ای در افزایش مواد مؤثرۀ
گلرنگ دارد، بهتر است با گیاهانی که سبب کاهش پتاسیم خاک می‌شوند، به تناوب کشت نشوند.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
گلرنگ در طول رویش، از مواد و عناصر غذایی خاک به خوبی بهره میبرد.افزودن مواد غذایی به صورت کودهای شیمیایی یا حیوانی به خاک‌های تهی از مواد غذایی ضرورت دارد. وجود پتاسیم در خاک
برای رشد گلرنگ بسیار مناسب است و تأثیر مثبتی در افزایش مواد مؤثرۀ آن دارد.
آماده سازی خاک
بلافاصله پس از برداشت محصولِ قبل در اوایل پاییز، زمین شخم عمیقی زده می‌شود. پس از افزودن کودهای شیمیایی، بقایای علف‌های هرز را نیز از بین می‌برند. اواخر زمستان زمین را تسطیح و
بستر خاک را برای کشت آماده می‌کنند.
تاریخ و فواصل کاشت
زمان کاشت، به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. گلرنگ در مناطق گرمسیر به عنوان یک محصول پاییزه کشت می‌شود، ولی در مناطق سرد آن را به صورت بهاره کشت می‌کنند.
زمان مناسب برای کشت پاییزۀ گلرنگ، مهر- آبان و برای کشت بهارۀ آن اوایل اردیبهشت خواهد بود. عمق بذر گلرنگ در موقع کاشت متفاوت است و به بافت خاک بستگی دارد. در هر هکتار، به 18 تا
20 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.
روش کاشت
کشت گلرنگ توسط بذرکارِ غلات و به صورت ردیفی انجام می‌گیرد. تراکم 150 تا 160 هزار بوته در هکتار، مناسب است تراکم زیاد بوته نه تنها به رشد گیاهان تأثیر نامناسب دارد و سبب تولید
گیاهانی ضعیف می‌شود، بلکه شرایط را برای بروز بیماری‌های قارچی نیز مساعد خواهد کرد. بلافاصله بعد از کاشت بذر، باید آبیاری مناسبی انجام گیرد.
مراقبت و نگهداری
بذرها در شرایط مناسب پس از 6 تا 8 روز رویش می‌کنند. اگر فاصله بوته‌ها در طول ردیف زیادتر از معمول (15 تا 20 سانتی‌متر) باشد، رشد رویشی گیاه بسیار سریع می‌شود. در حالی که رشد زایشی
آنها کاهش می‌یابد و گیاه تعداد کمی گل خواهد داد. در این صورت، عملکرد محصول کاهش می‌یابد.
مبارزه با علف‌های هرز در طول رویش گیاه ضروری است و به تراکم علف‌های هرز و نوع خاک بستگی دارد. لذا در طول رویش گیاهان، باید1 تا4 مرتبه علف‌های هرز را وجین کرد یا می‌توان از علف‌کش‌های
مناسب نیز استفاده کرد.
ممکن است گیاهان در طول رویش به وسیلۀ آفات و بیماری‌ها آسیب ببینند. حشرۀ گلرنگ، از آفاتی است که می‌تواند در طول رویش گیاه خسارت سنگینی به محصول وارد آورد. لارو این آفت از برگ و
دانه تغذیه می‌کند.
از مهمترین بیماری‌های گلرنگ، می‌توان از قارچ عامل پوسیدگی ریشۀ گلرنگ، زنگ گلرنگ و بیماری بوته‌میری
گلرنگ نام برد. با تناوب کشت مناسب و رعایت فواصل مناسب بوته‌ها (عدم تراکم کشت) و ضد عفونی کردن بذرها با سموم مناسب، تا حدود زیادی می‌توان مانع گسترش و شیوع بیماری‌های قارچی شد.
برداشت محصول
مواد مؤثره در گل‌ها وجود دارند. وقتی گلچه‌های لوله‌ای کاملاً باز شوند، حاوی حداکثر مقدار ماده مؤثره خواهند بود. گلچه‌ها در این مرحله قرمز رنگ می‌باشند. گلدهی معمولاً5
/1 تا 2 ماه به طول می‌انجامد. چون گل‌ها همه در یک زمان نمی‌رسند، زمان کافی برای برداشت آنها وجود خواهد داشت، به طوری که هر سه تا چهار روز گل‌های کاملاً رسیده را برداشت
می‌کنند.
برداشت گل‌ها با دست صورت می‌گیرد و تاکنون وسیلۀ مناسبی برای جمع آوری مکانیکی آنها طراحی و ساخته نشده است. گل‌های برداشت شده باید به سرعت خشک شوند. برای خشک کردن گل‌ها، می‌توان
آنها را در سایه پهن کرد تا همه باهم و به طور یکسان خشک شوند. چنانچه مقدار گل‌ها زیاد باشد، برای خشک کردن آنها از خشک‌کن‌های الکتریکی استفاده می‌شود. برای این کار، دمای 50 تا 60 درجه سانتی‌گراد مناسب خواهد بود. چون اندام‌های خشک شده جذب کنندۀ رطوبتند، باید
آنها را در کیسه‌های نایلونی یا پاکتی مخصوص (که ضد رطوبت باشند) بسته بندی نمود.
مواد مؤثره
گلچه‌های گلرنگ حاوی مواد رنگی به نام‌های «سافران زرد» و «سافران قرمز» یا «کارتامین» است. سافران زرد در آب و الکل به خوبی حل می‌شود. کارتامین در چربی به خوبی حل می‌گردد.
روغن موجود در دانه‌های گلرنگ را«اسید لینولییک» و «اسیدپالمتیک» تشکیل می‌دهد
کاربرد
گل‌ها و روغن این گیاه حاوی مواد مؤثره است. از گل‌ها به عنوان ماده‌‌‌ای خلط آور و تسکین دهندة سرفه در مخلوط‌های چای استفاده می‌شود. از روغن اشباع نشده دانه این گیاه برای مداوای
بیماری تصلب شرایین استفاده می‌شود.
مواد رنگی گل‌های گلرنگ، در رنگ کردن مواد غذایی،داروها و نوشیدنی‌ها و نیز در رنگ‌آمیزی پارچه و ابریشم کاربرد دارد. از این گیاه، همچنین در صنایع بهداشتی و آرایشی استفاده می‌شود.
